Çölyak Hastalığı Nedir? Nedenleri, Belirtileri, Tedavisi

Yönetici 5 Nisan 2023 Yorum Yap 236 Görüntüleme

Çölyak hastalığı (celiac disease), ince bağırsağın, glutene karşı reaksiyon göstermesidir. Çölyak hastalığı, buğday, arpa ve çavdar gibi tahıllarda bulunan gluten ve bir takım başka proteinlere karşı olan besin alerjisi nedeniyle ortaya çıkan ciddi bir otoimmün hastalıktır. Gluten çölyak hastalığı olan insanlar için zehirdir.

Çölyak hastalığı olan kişiler, gluten içeren yiyecekler yediklerinde, bağışıklık sistemleri, ince bağırsağa zarar verecek bir yanıt oluşturur. Hasara vücudun kendi bağışıklık sistemi neden olduğu için, otoimmün bozukluk olarak adlandırılır. Besinler emilemediği için aynı zamanda emilim bozukluğu hastalığı olarak adlandırılır. Çölyak hastalığı genetik bir hastalıktır. Bazen gebelik, doğum, viral enfeksiyonlar ve bazı duygusal stresler sonrasında hastalık ortaya çıkabilir veya ilk kez aktif hale geçebilir.

Gluten Nedir? Gluten, başta buğday olmak üzere çavdar, arpa, yulaf gibi bazı tahıllarda bulunan bir protein grubudur. Unlu mamullerin yapısını sağlayan madde olan gluten; çavdar, arpa ve yulaf gibi diğer tahıllarda da bulunur ancak bunların hiçbiri, buğdaydaki kadar etkili değildir.

Bilgicik: Gluten enteropatisi kesinlikle genlerle ilgili bir durumdur. Bu hastaların çoğu Avrupa (yerleşik veya göç etmiş) kökenli kişilerdir, bunlardan çoğu da İrlandalı kökenlidir. Her 200 Avrupalının 1’i dünya çapında ise her 100 kişiden 1’inin etkilendiği tahmin edilmektedir. Amerika Birleşik Devletleri’nde 133 kişiden 1’i hastalığa sahip olduğu tahmin edilmektedir. Hastalık bulaşıcı değildir, hastaların %20 si 60 yaş üzerindedir. Türkiye’de yaklaşık % 0,9 -1 arasındadır.

Buğday, arpa, çavdar ve yulaf gibi tahıllar gluten içerir. Alınan gıda, ince bağırsakta bileşenlerine ayrıştırılıp bağırsak mukozası üzerinden kana karışır. Vücudumuzun yeterince gıda alabilmesi, ince bağırsakta çok sayıda bulunan ve villus çıkıntıları olarak adlandırılan kıvrımlar tarafından sağlanır. Çölyak hastaları glutenli yiyecekler tükettiklerinde bağırsak mukozasında alerji nedeniyle villus çıkıntıları ve kıvrımları tahrip olarak azalır ve küçülürler. Böylece bağırsak yüzölçümü gittikçe azalır ve alınan gıdalar emilemez hale gelir. Sonuçta beslenme yetersizliği, arkasından da hastalık belirtileri ortaya çıkar.

Çölyak Hastalığının Nedenleri Nelerdir?

Bir insanın birden bire glutene karşı alerjik olmasının sebebi bilinmemektedir. Anne, baba, kardeş ve birinci derece akrabalarda bu hastalık varsa hastalığın kalıtsal olduğu düşünüldüğü için 10 aile bireyinin 1’inde bunun olması muhtemel olarak görülmektedir.

Çölyak Hastalığı Belirtileri

Kronik ishal
Çocuklar ve bebeklerde kusma, ishal (bazen kanlı)
Çocuklara sinirlilik, huysuzluk veya aşırı bağımlılık
Kilo kaybı
Çocuklarda kötü beslenme ile mide büyümesi, ince uyluk kasları ve düz kalça olabilir
Açık renkli, kötü kokulu dışkı
Açıklanamayan veya tedaviye rağmen tekrar gelişen kansızlık
Gaz, tekrarlayan karın ağrısı
Kemik ağrısı, kas krampları
Davranış değişikliği
Boy kısalığı, gelişme geriliği
Adet düzensizliği
Ağız içinde soluk yaralar
Diş çürükleri
Osteoporoz
Tekrarlayan düşükler

Çölyak hastalığı, hastaların tümünde aynı belirtileri göstermez. Bazı hastalar belirtileri çocuk, bazıları ise yetişkin yaşta gösterir. Uzun süre anne sütü alan kişilerde çölyak hastalığının belirtilerinin daha geç ortaya çıktığı gösterilmiştir. Glutenin beslenmeye girdiği yaş ve alınan glutenin miktarı da önemlidir. Hastalığın belirti ve bulguları, ortaya çıkış zamanı kişiden kişiye oldukça değişkenlik gösterir.

Çölyak hastalığı olan bazı kişilerin yakınması yoktur. İnce bağırsağın hasar görmemiş bölümü belirtileri önlemeye yetecek kadar yeterli besin emilimini sağlıyor olabilir. Ancak belirtileri olmayan hastalar da çölyak hastalığının uzun dönemde çıkacak yan etkileri açısından risk altındadır.

Çocuklarda ishal, kilo kaybı ve büyümede gerileme sıktır. Erişkinlerin çoğunda ise ishal ve kilo kaybı tam olarak görülmeyebilir. Erişkinlerin yarısında ishal görülmez. Karında şişkinlik ve gaz sıktır. Bazı hastalar gece ishal ve gaz sancısı çekerler. Yorgunluk ve kemik erimesi, vitamin eksiklikleri ve bunlara bağlı şikayetler gözlenir. Bazı hastalarda sadece tekrarlayan ağızda aftlar gözlenebilir.

Çölyak Hastalığı Nasıl Teşhis Edilir?

Çölyak hastalığı teşhisini koymak için doktorlar kanda glutene karşı antikor seviyesini ölçen test istemektedirler. Eğer testler ve belirtiler çölyak hastalığını düşündürüyorsa kesin teşhis için ince bağırsaktan küçük bir parça alınması gerekmektedir.

Teşhis konmada ilk basamak bu hastalıktan şüphelenmektir. Hastalığın şikayetlerinin müphem ve hastalığa ait şikayetler olmadığı için hastalığın başlangıcından tanı koymak için 10–15 sene sonra zaman geçebilir. Hastalığın en önemli bulgularından biri de izah edilemeyen demir eksikliği anemisidir. Hastalık için spesifik kan testleri vardır;

IgA Antigliadin antikoru
IgA antiendomycium antikoru
IgA antitissue glutaminase antikoru (tTG)

Bu testleri doğruluk derecesi %95’lere yakındır. %2–10 kadar çölyak hastasında IgA eksikliği olabildiği için yanlışlıkla tanı konmayabilir.

Hastalığın kesin tanısını koymak için en iyi yöntem ince bağırsak biyopsisidir. Biyopsi ağızdan, ince bir hortum yardımı ile onikiparmak bağırsağına ulaşılarak yapılır. İşlem kısa süreli olup, çocuklarda anestezi altında da yapılabilmektedir.

Hastalığın Taranması (Araştırılması)

Çölyak hastalığı taraması, glutene karşı antikorların kan testleri ile araştırılmasına dayanır. Çölyak hastalığı kalıtımsal olduğu için tanısı konmuş hastaların özellikle birinci derece akrabaları hastalık açısından taranmalıdır. Hasta insanların 1. derece akrabalarının (anne, baba, çocuklar) hasta olma olasılığı %10 dur. Tanı ve tedavi geciktikçe yetersiz beslenme ve diğer komplikasyonların gelişme riski artacaktır.

Çölyak Hastalığı Tedavisi

Çölyak hastalığı ciddi bir hastalıktır. Vücudun glutene hassasiyetini düzeltecek kesin bir tedavi yoktur. En büyük tedavi glutensiz diyettir ve gıdalar arasından buğday, çavdar, arpayı diyetten uzaklaştırmaktır. Yulaf içinde de gluten olabilir. Mısır unu da buğday fırınlarında öğütüldüğü için gluten içerebilir. Hastaların pirinç, mısır (unu değil), patates, soya kullanmasıdır. Teorik olarak diyetten gluteni tamamen uzaklaştırmak mümkün değildir. Bu konu hastanın eğitim durumuyla yakın ilişkilidir; hazır besinlerin etiketlerini dikkatlice okuması, her içkiyi (bira vs) içmemesi ve şüpheciliğiyle ilişkilidir. Birçok çölyaklı hasta ayrıca süt şekeri olan laktozu tolere edemezler.

Diyet tedavisi ile belirtiler düzelmekte, var olan bağırsak hasarı iyileşmektedir. Diyete başlanan günlerde iyileşme başlar veince bağırsak 3-6 ay arasında tamamen iyileşir. Glutensiz diyet yaşam boyu sürdürülmelidir. Glutensiz diyete cevap alınması aynı zamanda çölyak hastalığı tanısının doğrulanması anlamını taşır.

Çölyak Hastalığı Tamamen Tedavi Edilebilir mi?

Çölyak hastalığı hayat boyu sürecek bir hastalıktır. Hasta diyete uydukça, bağırsaklardaki villuslar ve kan tetkikleri normale döner, hasta bir dilim ekmek bile yese hastalık tekrar ortaya çıkar.

Tedavi Edilmeyen Çölyak Hastalığı Kötü Sonuçları Nelerdir?

Kısa Boy: Beslenmenin büyüme ve gelişme için çok önemli olduğu bir dönemde çölyak hastalığı besinlerin emilimini önleyerek kısa boya neden olur.
Kansızlık
Osteoporoz – Kemik kırıkları
Felç veya nöbetler: Folik asit adlı vitaminin yetersiz emilimi sonucu olabilir. Folik asit eksikliği beyinde kalsiyum birikimlerine neden olabilir.
Gebe kadınlarda tekrarlayan düşükler
Doğumsal bozukluklar: Çölyak hastalığı olan ve tedavi edilmemiş gebelerin bebeklerinde sinir sistemi gelişim bozuklukları gibi sorunlar görülebilir.
Bağırsak kanseri gelişimi

Glutensiz Diyet Nedir?

Glutensiz diyet; buğday, çavdar, arpa ve yulaf içeren tüm gıdalardan (hububat, makarna ve birçok işlenmiş gıda) çok az miktarlarda dahi yememek anlamına gelir. Mısır, patates, pirinç ve soya unu zararsızdır. Et, meyveler ve sebzeler gluten içermez. Çölyak hastalığı olan kişiler bu yiyeceklerden istedikleri kadar yiyebilirler. Günümüzde glutensiz unlar ve bundan yapılmış hazır ürünlere market ve eczanelerden ulaşılabilmektedir.

Başka Hastalıklarla Birlikteliği

Dermatitis herpetiformis denilen diz, dirsek ve kalçalarda ağrılı ve kaşıntılı deri lezyonları gluten hassasiyeti ile birlikte olabilir. Tedavide diyet ve Dapsone kullanılır. İnsüline bağımlı diyabet ve tiroid hastalıkları, bazı karın içi lenfomaları hastalıkla birlikte bulunabilir.

Çölyak hastalığına sahip insanlar bazı diğer otoimmün hastalıklara da yatkın olabilir,